Agojié lɛ

Agojié lɛ nyi ahwanfùntɔ téwungbeju Danxomɛ tɔn sín dada Agaja hwénù wá dada (axɔsu) téwungbéju Gbêhanzin hwènu. Yé fùn mɛ wì hwàn‚ yovo flansé hwàn, bo nɔ̀ tɔjú Danxomɛtò^[1].

Nyɔ̌nu asuka nɛ lɛ wɛ nyi «Amazones du Dahomey» ɖo flanségbè mɛ.

Tàn yé tɔn kléwun

Sín Hwegbadja hwènu (1645-1685) wɛ ye bɛ ahwannú kplɔ́n kplɔ́n nyɔ̌nu "glégbénù" asuka lɛ. Ée dada Akaba yí alada ɔ (mɛɖé nɔ ɖɔ dada kú ǎ)‚ Nà Tasi Hangbé yi azínkpo‚ bó gɔ nu ɖé lɛ nú ahwannúsísɔ́ nyɔ̌nu asuka lɛ tɔn. É yɛ gudo ɔ‚ dada Agaja wa gɔ kpɛɖé ná kaká bɔ yé ɖù ɖò ahwan mɔkpán jí^[2].

Agojié lɛ nɔ d'asu ɖébu kpɔn a. Yé nɔ nɔ gbéjí jɛ hwénu ée dada xɔnmɛ tɔn nanwa bǎ minɖé ɖó é‚ alo yé na sɔ minɖé nú sunnu as uka é wǎ nǔ daxó ɖo tokpɔnla ɔ mɛ é^[3].

Ahwanukɔntɔ lɛ nɔ nyi "Gahu"‚ mɛ bɔ ɖé wu lɛ nɔ nyi "Ahwangan".

Yé nɔ mǎ gbɛta Agojié lɛ tɔn ɖo gégé jí. Aligosi lɛ nɔ kpé nukun ɖo xɔnmɛ (palais) kpo dada (roi) kpo wǔ bɔ ja ɖopko lɛ nɔ yàwu yi ahwan.

Nawi‚ ée nyi Agojié guɖo tɔn‚ kǔ ɖo Kinta ɖo xwè tɔn kanwé kó gɔ mɛ (100 ans) ɖo 1979.

Yé bló kpajlɛ Agojié tɔn dokpo ɖo Kutɔnu bo na non flín yé na. Tògan Patrice Talon hun nǔ sín nú ɖo azan gban gɔ (30) liyasún léxwé 2022^[4].

Ahwan Agojié fun lɛ

Agojié lɛ ɖǔ ɖò ahwan jí xá xweɖa lɛ ɖo dada Agaja hwénu.

Nyikɔ yé tɔn jɛ jǐ yi jí tawun ɖò dada Ghézo sín hwènu. Yé fun ahwàn égblémankǔ bó hwlɛn Danxomɛ sín takwɛ́ susu nú ayɔnu awɔnlinǔ Oyɔ tɔn lɛ sí ɖo xwè 1823. Yé fùn ahwan xá Abéokutanu lɛ ɖò xwè 1851 kpo 1864 kpo^[5].

Ɖo dada Gbêhanzin hwènu ɔ‚ agojié lɛ fun ahwan ɖaxó ɖaxó xá ahwanfuntɔ yovo Flansétò tɔn lɛ ɖo Kutɔnu‚ Acukpa kpo Danxomɛ kpo. Lo ɔ‚ yovo Flansétó sín mɛ lɛ wa ɖù ɖo yé ji kpo tú kpo^[6].

Ée dada Agoli-Agbo yí azinkpo bó jɛ akɔ xá yovo Flansé lɛ ɖo azǎn 17 gɔ abɔxwisùn léxwé 1894 ɔ‚ yé ɖè Agojié lɛ sín ahwan mɛ^[7].